لینکستانی که قرار بود پورتال باشد

درگاه ملی ‌ایران، باید راه‌اندازی شود.‌این جمله‌ای است که هیچکس با آن مخالفت ندارد. در پیاده سازی آن هم بالاخره یک گروه کارشناس و کاردان و با تجارب کاری در یک مناقصه یا مسابقه وظیفه اجرا را بر عهده خواهد گرفت. گروه مجری نیز توسط گروه انتحاب نشده مورد انتقاد قرار خواهد گرفت که باعث بهبود کار و پیاده‌سازی پورتالی در خور شان ملت شریف‌ایران می‌شود.
عبارات فوق، عباراتی است که در گذشته نه چندان دوری بین من و یکی از همکارانم در تهران رد و بدل شد و طی آن جلسه قرار گذاشتیم به جد، به دنبال پروژه یاد شده باشیم و اخبار مربوطه را دنبال کنیم و تلاش خودمان را به عنوان افرادی که همکاری در پیاده سازی چندین پورتال بزرگ در داخل و خارج از کشور را در کارنامه کاری خود دارند برای مجری شدن، حداقل در قسمتی از پروژه بکنیم. پورتال ملی‌ایران، چه مجری باشد چه استفاده‌کننده با نشان دادن آن به سایرین، آبروی‌ایران است و هر‌ایرانی به‌عنوان پشتوانه صنعت IT کشور، کسب اعتبار خواهد کرد.
دو سال سخت صنعت IT کشور با آغاز به کار دولت نهم و بی‌توجهی به ‌این حوزه آغاز شد و پورتال ملی کشور تنها در حافظه‌ها قرار داشت، غافل از‌اینکه بزرگان سیاست‌گذار کشور آن را در قالب یک پروژه "سری " در دست اجرا دارند و ناگهان شهریور ???? همه را غافلگیر کردند و پرده برداری از www.iran.ir اتفاق افتاد. از‌اینجا به بعد به دلیلی که در ادامه ذکر خواهم کرد، من پورتال ملی‌ایران را انجام نشده تلقی می کنم و در ارتباط با سایت www.iran.ir صحبت خواهم کرد. سعی خواهم کرد ? گروه‌ایرادی را که به‌این سایت وارد می دانم و دلایل خودم برای جداساختن‌این دو از یکدیگر را ذکر کنم و در لابه لای‌این نکات، پیشنهاداتی را (نه به صورت مستقیم) نیز ارایه کنم.
اما قبل از ورود به‌این مباحث به‌این نکته نیز اشاره می کنم که من واقعا دوست دارم‌ایران یک پورتال ملی در خور شان مردم و متخصصانش داشته باشد و شاید‌ایرادات و پیشنهادات من و امثال من بتواند راهگشای بهبود، توسعه و‌ایجاد پورتال ملی کشور بشود. از‌این روست که باید گفت www.iran.ir حداقل به‌خاطر نامش باید به پورتال ملی‌ایران تبدیل شود و همه حرکت‌ها باید به‌این سمت باشد، حتی اگر برای رسیدن به‌این هدف، مجبور شویم همه چیز را از ابتدا آغاز کنیم.

ایرادات مفهومی

نگاهی به تعاریف کلاسیک و حرفه‌ای پورتال چند اصل را به این شرح به عنوان مفهوم وجودی پورتال مشخص می‌کند:
پورتال اصولا به معنی‌ایجاد امکان دستیابی ‌به اطلاعات و خدمات غیر همسان و مستقل از یکدیگر است.
پورتال به‌منظور ‌ایجاد فهرست یا سازماندهی مجموعه‌ای از منابع متفاوت و متعدد اطلاعات و خدمات برای انتشار به تعداد زیادی کاربر براساس سطح دسترسی، علایق و نیازهای از پیش تعریف شده، ‌ایجاد می‌شود.
پورتال امکانات لازم برای اعتبار سنجی (تشخیص و تایید هویت) و تعیین سطح دسترسی را باید دارا باشد.
کاربران در یک پورتال با توجه به طیف وسیع سلایق، باید امکانات شخصی سازی و به صورت کلی سفارشی‌سازی را دارا باشند.
با توجه به همین موارد است که اطلاق نام پورتال ملی به سایت www.iran.ir کار صحیحی نیست. در سایت مذکور شما نه اطلاعاتی منتشر شده می‌بینید (البته به جز متن اخبار)، نه ساماندهی و فهرستی منطبق با استانداردها و تعاریف حرفه‌ای، در شان کشوری که از سویی جامعه تولید کننده محتوی آن یعنی وبلاگ‌نویسان، در سطح جهان مطرح هستند و از سوی دیگر شناخت نسبی‌ از فناوری اطلاعات و کاربردهای آن به تازگی در تمامی ارکان جامعه‌ایجاد شده و با شناختی که از هوش و استعداد و نوآوری‌ایرانیان وجود دارد، انتظار یک انفجار الکترونیکی در آن دور از ذهن نیست.
پیشنهاد جدی من به تمامی دست‌اندرکاران فناوری اطلاعات در‌ایران آن است که از سایت www.iran.ir به نام لینکستان دولتی‌ایران نام ببرند. ‌این کار دو منفعت بزرگ برای جامعه اطلاعات ‌ایران به همراه دارد. اول آنکه زحمت و هزینه دولت و شورای عالی فناوری اطلاعات به هدر نمی‌رود و از سایت مذکور تا زمان‌ایجاد یک پورتال واقعی برای کشور استفاده می شود، دوم آنکه به شعور و سطح دانش فنی کارشناسان‌ایرانی توهین نمی‌شود.

ایرادات فنی

سایت فعلی www.iran.ir به صورت واضح و مشخص، نبود یک انسجام فنی، برنامه ریزی شده و دانش نرم افزاری در پیاده سازی یک پورتال آن هم از نوع ملی اش را به نمایش می گذارد! استفاده از یک نرم افزار Open Source در جای خود محل بحث و مجادله جدی است که به زمان خود به آن خواهم پرداخت و جامعه اطلاعات ‌ایران پاسخ آن را خواهد داد، اما ما تاکنون چند سایت (تاکید می کنم، سایت) را دیده‌ایم که در زمان نمایش نتایج جست‌وجوی خود، از صفحه بندی نتایج نمایش داده شده در آن خبری نباشد؟ از رتبه‌بندی و دسته‌بندی و سایر مسایلی که از یک سایت ملی (که گویا به ابتکار وزارت مربوطه قرار است الگوی سایت‌های دولتی کشور نیز باشد) انتظار می رود، صحبتی به میان نمی‌آوریم.
این اشکال شاید ساده، اما قطعا تفکر برانگیز (که الان برطرف شده است) را از آنجا ذکر کردم که‌این مطلب را به راحتی بیان کنم که اگر چه ممکن است نرم افزار استفاده شده برای‌ایجاد سایت www.iran.ir به درد‌ایجاد سایت اطلاع‌رسانی یک سازمان بخورد، اما آیا برای پورتال یک کشور نیز انتخاب مناسبی‌ است؟ اصلا چه کسی گفته است که یک نرم‌افزار مدیریت محتوا (CMS)، یعنی یک پورتال؟ آیا ‌این هم تعریف‌ایرانی ما از پورتال است؟ آیا سیستم‌هایی مانند Data Mining و Data Filtering، سیستم‌های Data Collaboration، Authoring/Auditing، Service Aggregation و از این دست در نرم‌افزار انتخاب شده (و به تبع آن تفکر سازندگان لینکستان بزرگ‌ ایران) جایگاهی داشته است؟ آیا مفاهیم ساده و پایه‌ای در پورتال‌های بزرگ مانند معماری Service Oriented در‌ این نرم افزار جایگاهی دارد؟ البته اگر تولید‌کنندگان آن برداشت‌شان از SOA مانند برداشت‌شان از پورتال باشد و بگویند JavaScript اهدایی www.dynamicdrives.com به آنها اجازه استفاده از هر XML Web Service را می‌دهد و‌ این همان خود SOA است! به نظر من بد نیست معماری www.iran.ir و رابطه بین Portalها و Vortalها، APIها و استانداردهای تعریف شده برای برقراری ارتباط با سایر سایت‌ها در ایران برای جامعه IT‌ایران بازگو کنند تا امثال من از اشتباه درآیند.
سوال دیگری هم در همین ارتباط وجود دارد. www.iran.ir برپایه Joomla، فرزند خلف Moomba تولید شده است. معاون محترم وزارت ICT، اعلام کرده‌اند که نسخه رایگان پورتال‌ساز برای سازمان‌ها و دستگاه‌های دولتی بر پایه Liferay قابل دسترس است. ارتباط‌این دو چیست و موارد مطرح شده در بالا را چگونه می توان درنظر گرفت. در ارتباط با‌این تصمیم عجیب و غریب نیز در قسمت دیگری بحث خواهیم کرد.از جمله موارد دیگری که باید در ارتباط با محتوای موجود در‌این سایت مورد توجه قرار گیرد، ارتباط محتوایی سایت مذکور با سایر سایت‌ها از جمله موتورهای جست‌وجو است. سیستم CMS استفاده شده در‌این سایت، باعث می شود Linkهای طولانی که به سختی می توان از آنها در سایر سایت‌ها استفاده کرده، تولید شود. همچنین استفاده از AJAX که به نظر می رسد با هدف استفاده از آخرین فناوری‌های موجود در Web به نرم‌افزار CMS سایت افزوده شده است، به دلیل تعجیل در پیاده سازی آن، ارتباط‌ این سایت با موتورهای جست‌وجو را دچار اشکال می‌کند. آیا قرار است با داشتن ‌این لینکستان دیگر در هیج موتور جست‌وجویی به دنبال هیچ موضوعی نگردیم یا ‌اینکه لازم نیست محتوای‌این سایت در موتورهای جست‌وجوی دیگر فهرست شود و قابل جست‌وجو باشد؟
استفاده از Layout کاملا RTL نیز اشتباه دیگری است که در ‌این سایت رخ داده است. بد نیست بدانیم که ‌این سایت به نوعی الگویی خواهد شد که بسیاری از کارشناسان بعدا آن را به عنوان فصل الخطاب پروژه‌های خود قرار خواهند داد. Layout مذکور‌ ایرادات زیادی دارد که برای یک سایت ملی نباید انتخاب شود، مثل مشکلی که با برخی از نسخه‌های IE دارد و سردرگمی که برای کاربر ‌ایجاد می کند.
سایر اشکالات فنی مانند کارنکردن فرم‌های ارسال اطلاعات، SQL Injection و... را به پای وجود Bug در هر نرم افزاری می گذاریم و امیدواریم با کمک و اطلاع‌رسانی به موقع همه کارشناسان‌ایران، لینکستان‌ایران به جایگاه خود دست یابد.

ایرادات محتوایی

کارشناسان فناوری اطلاعات، به دو گروه تقسیم می‌شوند. گروه اول گروهی است که برای آنها مسایل فنی در درجه اول قرار دارد و همیشه در حال بحث در ارتباط با مسایلی مانند فناوری استفاده شده در توسعه یک وب سایت، بانک اطلاعاتی آن، تکنیک‌های استفاده شده، سرعت و... صحبت می کنند. گروه دوم گروهی هستند که به مهندسی اطلاعات، محتوا، شیوه‌های نمایش آن و اصولا دیدگاه کاربری و کاربردی یک وب سایت توجه می کنند.
لینکستان بزرگ‌ایران، به عنوان وب سایتی که تعداد قابل توجهی وب سایت را در خود دارد، به وضوح به هم ریخته و بی‌برنامه اطلاعات را در خود جای داده است.‌ این موضوع کاملا از فناوری نرم افزار، امکانات فنی آن، توان پاسخگویی نرم افزار، امنیت وب سایت و... مستقل است و هیچ ارتباطی به آنها ندارد. در‌این سایت، نه لینک‌ها در دسته‌بندی درستی قرار داده شده از این قبیل، نه خدمات مورد ادعا و نه متاسفانه حتی اخبار. تیتر اخبار، کاملا براساس سلیقه شخصی و نه در شان یک سایت ملی انتخاب می شوند. اخبار فناوری اطلاعات که باید قاعدتا توجه خاصی به آن بشود، مشخصا صرفا پوشش دهنده اخبار وزارت ICT و آن هم عموما در حوزه ارتباطات است.
لینک به سایت‌ها، در یک دسته بندی نسبتا استاندارد (الگو برداری شده از سایت‌های مشابه) بر روی سایت قرار دارد. اما‌این دسته بندی هیچ ارتباطی با دسته بندی منوهای سایت ندارد، و در یک سطح پایین‌تر ارتباط موضوعی را از دست می دهد. سایت‌های دولتی بدون ارتباط درست، تنها در یک شاخه و به صورت موضوعی قرار گرفته‌اند. به عنوان مثال نگاه کنید به سایت‌های مربوط به سازمان آموزش و پرورش. در‌این بررسی اگر شاخه‌های مرتبط دولتی را از طریق مسیر وزارتخانه‌ها طی کنیم به سایت‌های سازمان آموزش و پرورش در هر استان می ر سیم. اما طی مسیر بر پایه مناطق جغرافیایی، مثلا استان‌ها و نمایش اطلاعات مرتبط با یک استان، وجود ندارد. متاسفانه دلیل اصلی ‌این موضوع، بی‌توجهی به نیاز وجود یک سیستم Classification در نرم افزار CMS استفاده شده است. ‌این موضوع باید توجه دست‌اندرکاران سایت مربوطه را به ‌این امر جلب کند که داشتن یک لینکستان ملی نیز به برنامه‌ریزی و تحلیل نیاز دارد. این نکته وقتی جالب‌تر می شود که شما ببینید آدرس سایت‌ها در برخی موارد اشتباه (یا نسخه قدیمی آنها) ذکر شده است. به عنوان مثال لینک سایت سازمان آموزش و پرورش استان فارس را ببینید.
دسته بندی خدمات در‌این سایت نیز جای تامل دارد. عناوین انتخابی‌برای سرویس‌ها منطق مشخصی را دنبال نمی‌کند و لینک‌های انتخابی‌در آنها نیز بدون تحقیق و بررسی و توجه به جایگاه‌این سایت در سیاست گذاری و‌ایجاد فرهنگ خدمات رسانی الکترونیکی انتخاب شده‌اند. اطلاق نام خدمت به بسیاری از موارد ذکر شده کمی غیر معقول است، به عنوان مثال: خدمت جست‌وجوی رزومه، خدمت فرآیند دریافت آمار مبادلات تجاری کشور، خدمت بازرسی شرکت پست و موارد بسیار دیگری که در ??? خدمت مطرح شده ذکر شده‌اند.آیا واقعا اطلاق عنوان خدمت به مواردی از‌این دست صحیح است؟

اشکالات سیاست‌گذاری

شورای عالی فناوری اطلاعات کشور، قرار است سیاست‌گذار ‌این حوزه باشد. یک سوال بسیار مهم و اساسی در ارتباط با کار انجام شده توسط‌ این شورا وجود دارد. ابتدا آنکه قرار بود پورتال ملی‌ ایران توسط سازمان صدا و سیما پیاده سازی و اجرا شود.
اصولا چرایی و چگونگی واگذاری اجرای ‌این طرح به سازمان یاد شده چالش برانگیز است ودر‌این مقاله مورد بحث قرار نخواهد گرفت.
اما سوال مهم‌ این است که چرا کار موازی؟ تا به کی؟ سرنوشت پورتال مردم که براساس مصوبات تکفا قرار بود راه‌اندازی شود و اتفاقا از ابتدا مطرح شد که پورتال خدمات الکترونیکی دولتی کشور خواهد بود چه شد که ناگهان پورتال ملی کشور با رویکرد ???درصد دولتی راه‌اندازی شد؟
نکته دیگر در استفاده از نرم افزار رایگان و Open Source برای‌این سایت است و تکمیل کننده آن، یعنی ارسال نسخه رایگان‌ایجاد پورتال سازمانی برای دستگاه‌ها و سازمان‌های دولتی کشور.آیا مسوولان محترم، معنی دقیق Open Source و تاثیرات آن بر جامعه IT‌ ایران را می دانند؟ صنعت نرم افزار کشور به کجا می‌رود؟ تکلیف کارشناسان و متخصصان ‌این کشور که بر روی‌این نوع سیستم‌ها سال‌ها کار کرده‌اند و خون جگر خورده‌اند و بار وظایف دولت در فرهنگ سازی و آموزش را به دوش کشیده‌اند، چه می شود؟ بحث در ارتباط خوبی‌یا بدی استفاده از Open Source در کشوری که سرنوشت کپی‌رایت آن سال‌ها است که با مشکل مواجه است، بحث مفصلی است، اما سوال ‌این است که رایگان بودن چه ارتباطی با Open Source بودن دارد؟ با توجه به شناخت و احترامی که برای مسوولان مربوطه قایل هستم، دوست دارم‌ این جمله را بپرسم: چرا به تعمد در‌تریبون‌های رسمی، مقامات رسمی فناوری اطلاعات کشور Open Source بودن را با رایگان بودن مساوی می کنند؟آیا ‌این وظیفه را به کارشناسان دلسوز -و بیچاره کشور که با مشکلات ناشی از سیاست‌گذاری غلط و نادرست مسوولان دست و پنجه نرم می کنند- وا می‌گذارند که زحمت تعریف صحیح عبارات یاد شده را برای مسوولان دولتی که چشم‌شان به دهان و بخشنامه‌های ‌ایشان است، به وظایف خود اضافه کنند؟
آیا قرار است همین تعداد متخصص باقیمانده در کشور را نیز به خارج بفرستیم؟ آیا هیچ شناختی از حوزه IT در بخش دولتی و نیازهای آن وجود دارد که مبلغ نرم افزارهای Open Source رایگان هستیم؟ لطفا یک نرم افزار Open Source رایگان در حد یک Enterprise معرفی کنید. سوال دقیق‌تر‌این است: وظیفه شورایعالی فناوری اطلاعات، سیاست گذاری، فرهنگ سازی، استانداردسازی، توسعه کاربرد، تامین بودجه، توسعه دانش و تخصص و بومی سازی در کشور است، یا تولید نرم‌افزارهای رایگان (در کمال احترام: استفاده رایگان از زحمات دیگران) و چشم بستن بر روی تجارب متخصصان‌این کشور و از بین بردن بازار آن نرم افزارها با انتشار گسترده در سطح کشور؟ لطفا مدل توسعه انتخاب شده خود را ذکر کنند تا ما هم از آن مطلع باشیم؟آیا هند‌این کار را کرد؟ یا شاید دلیل پیشرو بودن آمریکا، کانادا، سوئد، سنگاپور آن است که دولت ‌این کشورها تمامی نرم افزارهای لازم را تولید کرده‌اند و در اختیار مردم‌شان قرار داده‌اند. اصولا چه کسی می‌تواند تعهد کند که پورتال سازمانی ارایه شده بر روی CD برای استفاده رایگان دستگاه‌ها و سازمان‌های کشور، انتخاب درست و کاملی است؟‌ ای‌کاش حداقل نرم‌افزار استفاده شده، توسعه یافته توسط متخصصان‌ایرانی و بیرون آمده از دل پروژه‌های تحقیقاتی، حمایتی (که سرنوشت آنها در‌هاله‌ای از ابهام بوده و هست) بود. ‌این نوع اشاعه و ارایه نرم افزار، اگر خدای ناکرده مقبول شود، تنها یک نتیجه به همراه خواهد داشت: تبدیل برنامه نویسان در ابتدای راه کسب تجربه پروژه‌های بزرگ‌ایرانی به اپراتورهای نرم افزارهای تولید شده Open Source رایگان خارج از کشور.
کلام وسوال آخر در‌این باب؛ استفاده از یک نرم افزار Open Source که در آن طرف مرزهای‌این کشور تولید شده است و تمامی کارهای مربوط به طراحی، تحلیل، توسعه بانک اطلاعاتی، برنامه‌نویسی هسته و... آن انجام شده است و تمامی Scriptهای استفاده شده برای UI آن نیز از سایت‌های دیگر به عاریت گرفته شده، چگونه نشان‌دهنده به روز بودن دانش فناوری اطلاعات در داخل ‌ایران است؟
و در انتها توجه به شیوه معرفی و سعی در استفاده از ابزارهای تبلیغاتی برای کامل و منحصر به‌فرد جلوه دادن یک سایت با انبوه اشکالات یاد شده خالی از لطف نیست. اصولا تعجب برانگیز بود اگر در طی چند روز‌ترافیک‌این سایت به رقم میلیونی نمی‌رسید.
در‌تریبون‌های رسمی کشور درگاه ملی‌ایران معرفی شده است، تعجبی ن‌دارد که کاربران‌این کشور به سایت رسمی کشورشان سر بزنند؟ درخواست برای ثبت سایت در لینکستان ‌ایران هم کاری بسیار عادی و معقول است، اگر یک وبلاگ شخصی نیز در اخبار صدا و سیما و روزنامه‌های کشور معرفی شود و بگوید من می خواهم فهرست سایت‌های ‌ایرانی را ‌ایجاد کنم، همگان هم بازدید می کنند، هم درخواست ثبت سایت خود را می دهند.
اتفاقا‌این کار کمک می کند پروژه دیگر دولت برای‌ایجاد فهرست سایت‌های ‌ایرانی به نتیجه برسد! اما بگذارید در همین ارتباط هم سوالی بپرسم، آمار ارایه شده، آمار Visitor بود یا Hit؟
ای‌کاش متولیان‌این پروژه به جای تعجیل در راه‌اندازی پورتال ملی‌ایران، نیم نگاهی به تجربیات موجود در کشور، توان و دانش فنی‌ایجاد شده در کشور و اصول و مبانی‌این کار می داشتند و پورتالی در شان مردم شریف‌ایران راه می‌انداختند. امیدوارم با نگاه به انتقادها و پیشنهادهای دلسوزانه دست‌اندرکاران‌این صنعت در کشور، آرزوهای‌مان را برآورده سازد