جای مدیریت بحران کجاست

مردم در مدیریت بحران کشور جایی ندارند

؛«سازمان مدیریت بحران کشور برای ? سال به طور آزمایشی تشکیل می شود.» بالاخره چند روز پیش لایحه تشکیل سازمان مدیریت بحران کشور بنا به تقاضای عده ای از نمایندگان و تصویب مجلس، طبق اصل ?? قانون اساسی به کمیسیون اجتماعی ارجاع شد و در نهایت به تصویب رسید.
این اقدام در حالی صورت گرفت که ? سال پیش ، پس از زلزله بم ،مقام معظم رهبری خواستار تشکیل چنین سازمانی برای ساماندهی مدیریت بحران در کشور شدند که متاسفانه این مهم تا چند روز پیش به تاخیر افتاده بود.
براساس این مصوبه، مدیریت یک پارچه در امر سیاست گذاری، برنامه ریزی، ایجاد هماهنگی و انسجام در زمینه های اجرایی و پژوهشی، اطلاع رسانی متمرکز و نظارت بر مراحل مختلف مدیریت بحران و ساماندهی و بازسازی مناطق آسیب دیده و استفاده از همه امکانات و لوازم مورد نیاز برای بهره مندی بهینه از توانمندی های ملی، منطقه ای و محلی در مواجهه با حوادث طبیعی و سوانح پیش بینی شده تشکیل می شود.این سازمان می تواند از همه امکانات و لوازم مورد نیاز وزارت خانه ها، موسسات و شرکت های دولتی عمومی، بانک ها و بیمه های دولتی، نیروهای نظامی و انتظامی، موسسات عمومی غیردولتی، شوراهای اسلامی، شهرداری ها، تشکل های مردمی و دستگاه های تحت امر مقام معظم رهبری و نیروهای مسلح در صورت تفویض اختیار رهبری استفاده کند.

بحران به روایت آمار

؛کارشناسان، «مدیریت بحران» را یکی از مهم ترین عوامل موثر در افزایش یا کاهش میزان خسارات و تعداد جان باختگان و آسیب دیدگان انسانی در هنگام بروز بلایای طبیعی و غیرطبیعی می دانند.
آمار نشان می دهد که تعداد جان باختگان ناشی از بلایای طبیعی در جهان در فاصله سال های ???? تا ???? بالغ بر ? میلیون و ??? هزار نفر بوده است.
از نظر درصد، بیش از ?? درصد این مرگ و میرها مربوط به کشورهایی اعلام شده است که فاقد سیستم مدیریت بحران بوده اند یا این که مدیریت بحران آن هااز آمادگی و انعطاف پذیری لازم برخوردار نبوده است. به عنوان مثال سازمان صلیب سرخ سوئد میانگین تعداد کشته های انسانی ناشی از بلایای طبیعی را برای ملل ثروتمند ??? نفر و برای ملل فقیر ? هزار نفر برآورد کرده است.بنابراین در مناطقی که همواره و به صورت بالقوه در معرض خطر وقوع بلایای طبیعی و حوادث غیرمترقبه و مترقبه قرار دارند، ضرورت دارد برنامه ریزی های لازم برای پیش گیری و مقابله با بلایا در استراتژی های کلان آن مناطق لحاظ شود.
هدف اصلی در این برنامه ریزی ها، پیش بینی، پیش گیری، حفظ آمادگی و مقابله با بحران، جبران خسارات، استفاده از فرصت ها و سرانجام بازگشت به وضعیت عادی با صرف کمترین هزینه و در کوتاه ترین زمان براساس اولویت های تعیین شده می باشد. آمارها مبین این واقعیت است که نظام مدیریت بحران باید در کشور جدی گرفته شود تا بتوانیم به موقع بحران های طبیعی و غیرطبیعی را مهار کنیم.

آمادگی برای روبه رو شدن با بحران

؛رئیس جمهور قبلی، گاهی ادعا می کرد که روزانه با چند بحران مختلف از نوع سیاسی و اقتصادی روبه رو می شود و عبور از آن بحران ها را جزو افتخارات دولت خود می دانست و دولت فعلی هم که با بحران های گوناگون روبه رو می شود مدعی است که «برای ثانیه ها و دقیقه ها برنامه ریزی می کند.»
در واقع ظاهرا رئیس جمهور استراتژی فعالی را در شناخت، مقابله و بازسازی بحران ها در کشور دارد.
به هرحال به عقیده کارشناسان در عصر دانایی که بحث «تنش خلاق» و «نابودی خلاق» مطرح می شود، بحران ها را باید امری اجتناب ناپذیر دانست و برای این که بتوانیم «تنش های خلاق» را به درستی هدایت کنیم و دچار چالش و بحران های ناخواسته نشویم، باید مقوله مدیریت بحران را در عصر تغییر و تحولات سریع، جدی بگیریم.به اعتقاد کارشناسان در حوزه های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی هر جامعه، بحران طبیعی و غیرطبیعی وجود دارد. بنابراین برای غلبه بر همه آن ها باید برنامه ریزی کرد و ستاد بحران تشکیل داد.
دکتر محمود مقدادی مدرس دانشگاه و کارشناس مدیریت درباره مدیریت بحران می گوید: تغییر و تحولات در عصر دانایی بسیار سریع است و ما در سازمان ها و جامعه با فرصت ها و تهدیدات زیادی روبه رو می شویم. به عبارت دیگر در عصر تغییر و تحولات، محیط پیرامون سازمان ها بسیار متشنج و نامطمئن تعریف می شود. در چنین شرایط پرتلاطمی، سازمان هایی در اداره امور و عبور از تهدیدات موفق هستند که به صورت فعال پدیده های پیرامونی خود را بشناسند و برای همه آن ها برنامه ریزی کنند.
وی می گوید: در واقع هیچ سازمانی نباید محیط پیرامون خود را ثابت تصور کند بلکه باید آن را نامطمئن ببیند. با این نگرش، عقل حکم می کند که ما به صورت فعال به سراغ تهدیدات برویم و با شناخت شرایط برنامه ریزی کنیم و مقوله مدیریت بحران را در برنامه ریزی های خرد و کلان جدی بگیریم و ضرورت آن را بیش از هر زمان دیگر احساس کنیم.
دکتر مقدادی می گوید: بنابراین تشکیل سازمان مدیریت بحران باتوجه به تنش های فراوانی که در عصر دانایی با آن روبه روییم امری اجتناب ناپذیر است. با کمک این سازمان، ما با تهدیدات مواجه می شویم و با برنامه ریزی آن ها را به فرصت تبدیل می کنیم.

مدیریت بحران کنونی

؛ولی وضعیت کنونی مدیریت بحران در کشور چگونه است؟مهدی وجودی، کارشناس و محقق در این خصوص عقیده دارد: مدیریت بحران عبارت است از کنترل شرایط متزلزلی که با وقوع بحران ها ایجاد می شود.
روند مدیریت بحران شامل کاهش تقاضا، افزایش عرضه و برنامه ریزی و نظارت بر فرماندهی بحران است.ولی از کل روند مدیریت بحران در ایران تنها به افزایش عرضه توجه شده است و سایر موارد بدون کوچک ترین توجهی کاملا به فراموشی سپرده شد. به عنوان مثال در زلزله های گذشته فقط شاهد اعلان عمومی برای ارسال کمک ها به مناطق زلزله زده بوده ایم که این قسمت نیز آن چنان بدون برنامه ریزی انجام گرفت که درصد بسیار زیادی از کمک های ارسالی داخلی و خارجی به دست نیازمندان واقعی نرسید.مدیر بحران کسی است که دارای تخصص و اختیارات کافی است و قبل از بروز حوادث غیرمترقبه با تمام امکانات موجود سخت افزاری و نرم افزاری برای تک تک بحران ها ، کشور را آماده کند.امکاناتی همچون ایمن سازی، مقاوم سازی، ساخت و ساز صحیح، برنامه ریزی تخصصی، آموزش مردمی و افزایش سطح آگاهی عمومی، تربیت اکیپ های امداد و نجات حرفه ای دولتی و غیردولتی و سایر اقدامات که منجر به مدیریت صحیح بر بحران و کنترل آن می شود.
در کشور ایران همانند بسیاری از سازوکارهای موجود در کشور، مدیریت بحران منحصر به حیطه دولتی می شود و دولت خود را قیم مردم در این امر می داند.در حالی که قیم مردم بودن در این زمینه حاصلی جز متهم شدن دولت نخواهد داشت. در امر مدیریت بحران ، چه در مرحله کاهش تقاضا و چه در افزایش عرضه، مردم نقش اصلی را بازی می کنند، این مردم اند که با همت عالی خود کمک های خود را به محل حادثه دیده ارسال می کنند، این مردم اند که در منطقه آسیب دیده می توانند با آموزش هایی که از قبل دیده اند، نیازهای اولیه را از قبیل ایمنی و جان پناه موقت تأمین کنند و زنده یابی اولیه را انجام دهند.
مسیری که ابتدا و انتهای آن به مردم ختم می شود، چگونه می تواند بدون بازی دادن خود آن ها طراحی شود.
متأسفانه وضعیت کنونی هیچ گونه افق روشنی را در زمینه درگیر کردن گروه های غیردولتی و مردم در امر مدیریت بحران نشان نمی دهد. حال ببینیم که جایگاه واقعی مردم و سازمان های مردمی دربحران به چه ترتیبی می تواند باشد و دولت با در حاشیه قرار دادن این گروه عظیم چه ظرفیت بزرگی را از دست می دهد و چقدر بار منفی کم کاری و اتهاماتی را از این قبیل برای خود ایجاد می کند؟

جایگاه مردم در بحران

؛هدی وجودی معتقد است که در برنامه ای که از سوی ستاد حوادث غیرمترقبه وزارت کشور تحت عنوان «طرح جامع امداد و نجات» برای اجرا در نظام مدیریت بحران کشور تدوین شده است، باز هم شاهد تکرار اشتباه های گذشته بودیم. این طرح از ? جنبه قابل توجه بود، اولا این که با دیدی کاملا بدون محور تهیه شده بودو ثانیا مردم کوچک ترین نقشی در آن ایفا نمی کردند.
دید بدون محور بدین معنی است که پذیرفته شده مثلا زلزله باعث ایجاد خسارت، ویرانی و مرگ می شود و سپس براساس چنین تصور و دیدگاهی اقدام به برنامه ریزی برای جابه جایی مجروحان و درگذشتگان می شود. باوجود این که برنامه ریزی برای چنین شرایطی لازم است، جایگاهی خارج از ستاد حوادث غیرمترقبه و در حد هلال احمر و چنین سازمان هایی دارد.این به مفهوم آن است که معاونت عمرانی وزارت کشور کوچک ترین تلاشی را برای تشویق ساخت سازه های ایمن و مقاوم سازی نداشته و برنامه ای برای چنین هدفی برای خود اتخاذ نکرده است.از سوی دیگر، در این طرح تنها نکته ای که مشاهده می شد، مبحث مدیر بودن و ریاست بود. یعنی در چنین طرحی عنوان تمام وزیرها و افراد اجرایی دولتی به عنوان مدیران حاضر در ستاد حوادث غیرمترقبه ذکر شده بود،غافل از این که مدیریت بحران یک وظیفه تخصصی است و باید افرادی وارد چنین جایگاهی شوند که کاملا در باره بحران ها و مدیریت بر آن ها مطالعات کافی داشته باشند و فقط با تکیه بر عنوان و جایگاه نباید چنین وظیفه ای برعهده فردی گذاشته شود. در این طرح، نه تنها افرادی به هنگام بحران مدیریت می کردند که کوچک ترین تخصصی در زمینه مدیریت بر بحران نداشتند و دستور کار مشخصی برای آن ها وجود نداشت، بلکه افرادی که باید به فرمان این مدیران باشند نیز به هیچ عنوان آشنایی قبلی با آن چه باید انجام دهند نداشتند.باید بپذیریم که هر فرد به هنگام بحران بهتر از هر مدیری می تواند جان خود و خانواده خود را حفظ کند، به شرطی که آموزش های اولیه را دیده باشد.براساس تجربه های آموزشی ، چنین آموزش هایی نه تنها نیازمند هزینه بسیار اندکی است بلکه کاملا عملی است و نتایج بسیار زیادی را درپی دارد. ولی با این حال دولت تاکنون هیچ گونه طرح مدونی را برای آموزش مردمی نداشته است و در تمام مدتی که با وزارت کشور و یا دبیرخانه پیش گیری و مدیریت بحران ریاست جمهوری ارتباط داشته ایم، کوچک ترین صحبتی از آموزش های عمومی به میان نیامد.درباره گروه های امداد و نجات نیز باید توجه کرد که اساس کار چنین تیم هایی داوطلبانه بودن فعالیت آن هاست.افرادی که علاقه مند به انجام چنین فعالیت هایی می باشند و باتوجه به تخصص فردی هر یک از آن ها در کنار هم جمع می شوند و چنین تیم هایی را ایجاد می کنند.زمین لرزه بم نشان داد که چقدر رده مدیریتی کشور به هنگام بروز بحران ها می تواند آسیب پذیر باشد و این که برنامه هایی که تاکنون بدین منظور تهیه و تدوین شده بودند، هیچ کدام متناسب با نیازهای کنونی کشور ایران نیستند و نمی توان با تکیه بر برنامه های موجود، روند فرماندهی بحران و مدیریت بحران را پیش برد.
حلقه گم شده در چرخه مدیریت بحران کشور «مردم » اند که دولت کم ترین توجهی را برای دخیل کردن افراد در این حلقه نداشته است و تجربه نشان داد که «مدیریت بحران دولتی» نمی تواند کارایی خوبی داشته و جواب گوی نیازهای کشور پس از زلزله باشد.وی پیشنهاد می کند: باتوجه به این که مدیریت بر بحران یک فرآیند عظیم و در حد اختیارات دولت است و اصولا فقط دولت توانایی تدوین و اجرایی کردن طرح هایی را در این وسعت دارد، چنین طرح هایی باید با محور قرار دادن مردم پایه ریزی شود.
معتقدیم تا زمانی که کسی نخواهد در سازه ای ناامن زندگی کند، کسی برای او چنین ساختمانی را نمی سازد. لذا مهم ترین و اولین گام در مدیریت بحران ، آموزش در سطح عمومی، برای بالا بردن دانش مردمی و آگاهی عمومی است تا بدین ترتیب مردم خود ناظر بر بخشی از فعالیت های ساخت و ساز باشند.

حتی وزارت مدیریت بحران

؛آن چه مسلم است ما در عصر تغییر و تحولات، در جهانی بحرانی زندگی می کنیم که با بحران های کوچک و بزرگ از قبیل بحران هویت، زلزله و سیل تا بحران های بزرگ اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی روبه روییم. به عبارت دیگر بحران در جهان کنونی جزو لاینفک زندگی است و هر چه مقوله جهانی شدن گسترده تر می شود، به همان نسبت مدیریت بحران به عنوان یک ضرورت احساس می شود.مدیر کل بازسازی و حوادث غیر مترقبه استان خراسان رضوی با اشاره به ضرورت تاسیس نهادی برای مدیریت بحران در جهان امروز می گوید:بحران یک مقوله اجتناب ناپذیر است و باید آن را مدیریت کرد. ستاد حوادث غیر مترقبه با همین نگرش به اداره کل بازسازی و حوادث غیر مترقبه تبدیل شده است. در کشورهای مختلف سازمان های گوناگونی برای پیش بینی و مقابله با بحران ها تشکیل شده اند و حتی در بعضی کشورها یک وزارت خانه، کار مدیریت بحران را انجام می دهد.
کشور ما نیز از این قاعده مستثنا نیست. چرا که ما هر سال با حوادثی متنوع و تکرارپذیر از قبیل خشکسالی، سیل، زلزله یا سایر موارد روبه روییم. علاوه بر آن در کنار حوادث طبیعی، گاهی با حوادث غیر طبیعی مثل سقوط هواپیما، انفجار و سایر موارد روبه رو می شویم. لذا باید در چرخه مدیریت کلان کشور، مقوله مدیریت بحران را به خوبی تعریف و برای آن ساختارسازی کنیم تا بتوانیم در مرحله پیش گیری، آمادگی، مقابله و بازسازی موفق عمل کنیم.

استفاده نامطلوب از امکانات

؛لایحه تشکیل سازمان مدیریت بحران کشور با هدف پیش گیری و کاهش خطرات ناشی از حوادث طبیعی و سوانح پیش بینی نشده و برای هماهنگی اجرایی بین کلیه دستگاه های دولتی و اعمال مدیریت واحد و نظارت عالی موثر بر مراحل مدیریت بحران به مجلس رفت و در نهایت تصویب شد.عفت شریعتی نایب رئیس کمیسیون اجتماعی مجلس درباره ضرورت تاسیس سازمان مدیریت بحران کشور می گوید: سازمان های مختلفی در مدیریت بحران کشور انجام وظیفه می کردند اما از امکانات و ظرفیت هایی که در اختیار آن ها بود به شکل مطلوبی استفاده نمی شد. لذا بحث استفاده بهینه از منابع و امکانات و نیز انگیزه کاهش هزینه هایی که در نتیجه نبود مدیریت یک پارچه در برخورد با بحران به چشم می خورد، نمایندگان مجلس را برآن داشت که به دنبال ساز و کار منسجم برای هدایت فعالیت های سازمان های ذیربط با هدف استفاده صحیح از منابع و امکانات برای پیش گیری و مقابله با بحران ها باشند، لذا لایحه ای را که دولت در سال ?? ارائه کرده بود، با همین هدف به کمیسیون آمد.وی می افزاید: بلایای طبیعی مثل زلزله، سیل و توفان طی چند سال گذشته منابع انسانی و زیر ساخت های اقتصادی را تهدید کرده است به عنوان مثال نزدیک به ?? درصد شهرهای کشور روی گسل زلزله قرار گرفته اند و نزدیک به ?? درصد شهرها در معرض سیلاب قرار دارند و در ?? سال گذشته بیش از ??? هزار نفر جان خود را در اثر بلایای طبیعی از دست داده اند و بیش از ??? میلیارد تومان خسارت به اقتصاد کشور تحمیل شده است.
وی اضافه می کند: آمارهای جهانی نشان می دهد که تعداد حوادث غیر مترقبه مثل زلزله، سیل، توفان، رانش زمین و آتشفشان در طول ?? سال گذشته افزایش یافته است. اما بر اساس آمار و گزارش های معتبر، درصد خسارات و حادثه دیدگان به دلیل مدیریت صحیح بحران در دیگر کشورها روز به روز کاهش قابل ملاحظه ای یافته است.
بحث مدیریت بحران در کشورهای توسعه یافته بسیار جدی گرفته شده است و این کشورها توانسته اند با ارائه برنامه های مدون و اجرای اصولی آن ها، مقاومت شهرها و سازه ها را افزایش بدهند و از تلفات انسانی و خسارت های اقتصادی به طور چشم گیری بکاهند.عفت شریعتی می گوید: بنابراین با توجه به حوادث غیر مترقبه و هزینه هایی که ناشی از بحران های مترقبه و غیر طبیعی است، باید سازمان های خط مقدم را برای مقابله با بحران و حوادث مشخص کرد تا با مدیریت یک پارچه کار کنند به هر حال فقدان ساز و کار دقیق، مشخص و منسجم در بحث مدیریت بحران ، دولت و مجلس را بر آن داشت تا ساختار واحدی را برای هدایت فعالیت ها و تقویت ساز و کارهای مدیریت بحران در کشور تعریف کنند.
وی به نقاط قوت این قانون اشاره می کند: نقاط قوت این قانون، توجه مناسب به امر مستندسازی، توجه به هماهنگی و انسجام بخشی، تعیین جایگاه دستگاه ها و نهادهای دولتی در مدیریت بحران ، مدیریت جذب کمک های مردمی و بین المللی، ایجاد بستر مناسب برای همکاری های بین المللی و آموزش تشکل های مردمی است.
در واقع نمایندگان با این دید که سازمان مدیریت بحران برای شناخت بحران و مقابله با آن و بازسازی پس از آن ضروری است، موضوع را به طور جدی در دستور کار قرار دادند و این لایحه را تصویب کردند.
به هر حال بحران امری اجتناب ناپذیر است و برنامه ریزی در مرحله آمادگی پیش از بحران، تنها کاری است که حتی فقیرترین کشورها، دولت و مسئولان محلی می توانند آن را انجام دهند، چرا که کارهای مربوط به آمادگی مقابله با بحران را معمولا می توان بدون سرمایه گذاری هنگفت در مقایسه با ترمیم خسارات پس از وقوع بحران اجرا کرد.
حال باید دید آیا سازمان مدیریت بحران می تواند این آمادگی را در سازمان های ذی ربط به وجود آورد یا آن که در پایان دوره آزمایشی اش منحل خواهد شد و طرح یا لایحه ای دیگر به مجلس برده خواهد شد