روانشناسی سایبری (مروری بر کتاب خود دوم)

روانشناسی سایبری حوزه ای از علم روانشناسی است که دامنه توجه به آن هر روز گسترد ه تر می شود. این حوزه در مورد شیوع تعامل انسان و فناوری جدید و آثار روانی فناوریب ر فرد مطالعه م یکند. شری تورکل برجسته ترین چهره درا ین حوزه است. یکی از کتابهای مهم او «خود دوم» نام دارد. انتشارا ین کتاب باعث شد توجه بسیاری به حوزه روانشناسی سایبری جلب شود و نظریه پردازان جامعه اطلاعاتی متوجه شوند بدون توجه به این حوزه، مطالعاتشان ناقص است و نظریه های مطرح شده نمی تواند جامع و کامل باشد. کتاب «خود دوم» نخستین بار در سال 1984 میلادی منتشر شد. این کتاب در مدت 10 سال بارها تجدید چاپ شد. در سال 2005 میلادی ویرایش دوم کتاب توسط انتشارات دانشگاه MIT منتشر شد. درا ین ویرایش یک مقدمه جدید و یک پی گفتار نیز به کتاب اضافه شد. تا پایان سال 2013 میلادی، ویرایش سوم کتاب توسط همین ناشر منتشر می شود.

کتاب به تاثیر کامپیوتر بر روان انسان می پردازد و نشان می دهد چگونه ما با نوعی فرهنگ کامپیوتر روبه رو هستیم که هر روز پررنگتر و مسلط تر می شود. محوراصلی کتاب فناوری دیجیتالی است که در کامپیوتر نمود یافته است. کتاب مروری جامع بر این موضوع است که کامپیوتر چگونه بر رابطه ما با خود و دیگران تاثیر گذاشته؛ چگونه نگاه ما به خودمان را تغییر داده و چگونه تلقی جدیدی از ارزش و اخلاق در ما به وجود آورده است. کتاب حاصل مصاحبه تورکل با گروه بزرگی از کودکان، دانش آموزان، دانشجویان، مهندسان، استادان، معلمان و هکرهاست.
تورکل در گفت و گو با چارلی رز در مورد ریشه های شکل گیری «خود دوم» می گوید: «لحظه ای بایستید و به اطرافتان نگاه کنید. شبکه های تلویزیونی پر شده از کودکانی که مشغول برنامه نویسی کامپیوتری هستند؛ هر کجا با نوجوانان روبه رو می شوید یا مشغول بازیهای کامپیوتری هستند یا با گوشی تلفن همراهشان مشغولند. ما شیفته این مساله هستیم که کسانی را که با آنها نیستیم به کسانی که با آنها هستیم، ترجیح دهیم. مردم وقتی با من صحبت می کنند از تلفن همراه و لپتاپ خود، به عنوان نقطه امیدی در زندگیشان یاد می کنند؛ جایی که موجب شادی می شود. ما در طول صرف شام با افراد خانواده پیام می فرستیم. در حال رانندگی پیام می فرستیم. زمانی که با کودکانمان در زمین بازی و پارک وقت می گذرانیم نیز در حال فرستادن پیام هستیم. کودکان تلاش می کنند تا با والدین شان تماس چشمی برقرار کنند ولی ناکام مانده و شکست می خورند، چراکه در زمان تمام شدن فعالیت ها یا خروج از مدرسه، والدین شان در حال نگاه کردن به تلفن همراه خویش هستند و ارتباط چشمی با فرزندشان برقرار نمی کنند. افراد جوا نتر می گویند تا چند سال پیش، پدرانشان همیشه به همراه آنها بازی های ایام تعطیل را تماشا می کردند و در زمان استراحت یا بین بازی ها عادت داشتند که با یکدیگر صحبت کنند. در حالیکه اکنون پدرانشان اغلب اوقات در طول بازی ایمیل هایشان را چک می کنند. من هر وقت با نوجوانی روبه رو میشوم از خودم می پرسم چه خبرا ست؟ چه اتفاقی افتاده است؟ چرا به جای اینکه در خیابان و با دوستانش مشغول بازی باشد یا در کتابخانه در کنار دیگران به مطالعه بپردازد و یا در کنار خانواده مشغول باشد، سرش در لپتاپ است یا با گوشی تلفن همراه خودش مشغول است؟ این پرسش دغدغه اصلی من درنگارش "خود دوم" بود.»
کتاب «خود دوم » 9 فصل دارد که در سه بخش تفکیک شده است. بخش یکم بزرگ شدن با کامپیوتر نام دارد. هستند. در این بخش عصاره مصاحبه های تورکل با کودکان و نوجوانان و مشاهده های او از نحوه رفتار کودکان با کامپیوتر را می خوانیم. از خلال گفت و گو ها می بینیم که کودکان چگونه به اشیا جان می بخشند و این تلقی زنده بودن اشیا برای کودک بیش از هر چیز در مورد کامپیوتر صورت می گیرد. کودکان کامپیوتر را چیزی بین جاندار وبی جان می دانند و این تلقی در ناخودآگاه ما باقی می ماند. در نتیجه وجود ما به دو حوزه تفکیک می شود. نویسنده در فصل نخست درباره کامپیوتر و دلبستگی بیش از حد کودکان به آن می نویسد: «ما چیزی را مقدس می دانیم که ما را می ترساند؛ با چیزی بازی می کنیم که ما را آزار می دهد و تلاش می کنیم تا بتوانیم بر آن تسلط پیدا کنیم. اما مقهور و تحت تسلط آن باقی می مانیم. » مطالعه گروه های مختلف کودکان باعث می شود متوجه شویم «آنچه بر صفحه نمایش اتفاق می افتد صرفا بخش کوچکی از چیزی است که در رابطه کودک با کامپیوتر روی می دهد». در واقع ما انسانها در برخورد با کامپیوتر منفعل هستیم و کیفیت انسانی را به ا شیا و محتواهای دیجیتالی نسبت می دهیم تا بتوانیم از لحاظ روانشناختی، احساس فقدانی را جبران کنیم.
بخش دوم کتاب فرهنگ دیجیتالی: مکانیزاسیون ذهن نام دارد. تورکل جمله ای از بالاد نقل می کند: «فناوری اطلاعات باعث شده برای نخستین بار نسلی از بشر بتواند واقعیت را ا نکار و تلقی شخصی خود را جایگزین آن کند.» این جمله مبنای نگارش بخش دوم کتاب است. کامپیوترهای شخصی و معناهای شخصی، هکرها: عشق به ابزار، و فیلسوفان هوش مصنوعی: فرهنگی با آرمانهای جهانی عناوین این سه فصل هستند. نویسنده تاکید دارد بازی های کامپیوتری و ابزارهای دیجیتالی می تواند فرد را در توهمی خوشایند قرار داده و باعث شود فضای مجازی را همچون خیال در روند تعاملات عینی و روزمره ادامه دهد. او استدلال می کند کامپیوتر موجب شده کودکان تصویری متفاوت از خود خلق کرده و عملا این تصویر را در زندگی با خود حفظ کنند. او جملهای از رمان مشهور گیبسون نقل می کند: «فضای مجازی یک توهم دوسویه است که توسط ده ها میلیون کاربر همزمان عینیت و مشروعیت یافته است، یک پیچیدگی شگفت انگیز که در روح لامکان قرارگاه های اطلاعات جای گرفته است. توهمی که از لحظه نخستین برخوردمان با کامپیوتر بر ما مسلط شده است. «بخش سوم کتاب ورود به عصر جدید نام دارد. این بخش دو فصل پایانی کتاب را شامل می شود که پذیرش خویشتن به عنوان یک ابزار و روح انسانی در فرهنگ دیجیتالی نام دارد. اینجاست که نطفه نظریه های بعدی تورکل بسته می شود. او نشان می دهد کامپیوتر چیزی بیش از یک ابزار است: «کامپیوتر به ظاهر یک ابزار است اما در واقع بخشی از زندگی اجتماعی و روانی ماست.» در نتیجه ما با یک فرهنگ مسلط جدید روبه رو هستیم که با دور کردن فرد از زندگی روزمره قدرتمند می شود.
انقلاب فناوری اطلاعات به واسطه ابزارهایی مانند کامپیوتر، تلفن همراه، شبکه های اجتماعی و... این باور را به وجود آورده که روابط انسانی هر روز گسترده تر می شود. این تلقی را در نوشته های عامه پسند نشریات و شبکه های تلویزیونی زیاد می بینیم: رویای ارتباط همه افراد بشر با هم. از طرف دیگر، باور داریم کامپیوتر ابزاری است تحت تسلط ما و از آن در جهت رفع نیازهای خود استفاده می کنیم. کتاب «خود دوم» نشان می دهد هر دو باور نادرست است. بی شک کامپیوتر و فناوری جدید تحولات عمیق و مثبتی به دنبال داشته است: اقتصاد دانش محور، تکثر قدرت، در هم شکستن محدودیت های زمانی و مکانی، جهانی شدن در عین حفظ خرده فرهنگها و...
اما از جنبه روانشناختی به نظر می رسد فناوری جدید توهمی را در میان توده ها به وجود آورده که از نظر تورکل نادرست است. او در کتاب نشان می دهد که ما از خردسالی و نخستین مواجهه با کامپیوتر وا بزارهای دیجیتالی، مقهور آن می شویم و به تدریج خود دوگانه ای می یابیم؛ خودی در مواجهه با جهان بیرونی و عینی و خودی در مواجهه با جهان مجازی و کامپیوتری. بدین ترتیب در هر لحظه از زندگی، دو وجه متناقض وجودمان با یکدیگر درگیرند. این فرآیند باعث شده ابزارهای دیجیتالی نقشی معنایی و ارزشی بیابند و بر تلقی ما از ارزش و هویت تاثیر بگذارند.